Girtlak Havalari

Tuva Cumhuriyeti'nin Armasi


Bugun, once Orta Asya’daki akrabalarimizi ziyaret edelim.

Tuva Turkleri Mogolistan’in kuzeyinde bulunan, Rusya’nin ozerk Tuva Cumhuriyeti’nde yasiyorlar. Dilleri, Turk Dil Ailesi’nin Sibirya Grubu’na ait Tuvaca, Baskent Kizil. Toplam nufuslari ise yaklasik 350.000 kisi.
Cumhurbaşkanı olan Şolban Kara-ool'un adı tipik bir Tuva ismi. Şolban, (Venus’un ozturkce karsiligi) çolpan yıldızı. Kara, bildiginiz siyah olup, ool kelimesi de oğul'dur, yani Çolpan Karaoğul !

Bu kisa ansiklopedik bilgiden sonra asil konumuza gelelim.

Tuva Turkleri dunya ustundeki en ilginc geleneklerden birine sahipler: Bogazdan sarki soyleme (Girtlak havasi, bogaz havasi vb.).

Bir Tuva Muzik Grubu

Tuva Turkcesi’nde sarki IR, sarki soylemek IRLAAR (Irlamak) seklinde ifade edilirken calgi calmak fiili icinse OYNAAR (Oynamak) sozcukleri kullaniliyor (Tanidik geldi mi ?). Geleneksel Tuva muziginin en onemli ve yaygin turu ise bogaz veya girtlak havalaridir.

Şamanist Tuva’lar, gırtlaktan cikardiklari seslerle dogada bulunan canli veya cansiz cesitli varliklari betimlemektedirler. Ornegin akan bir nehri, bir kayaligi, bir colu vb.

Bir Saman Ayini


Sarkilar genellikle erkekler tarfindan soylenir. Sarkilar bireysel olarak soylenebilecegi gibi birden fazla kisi tarafindan da seslendirilebilir. Bu tur sesleri cikartabilmek icin dili agzin icinde cesitli sekilerle sokmak (Ornegin alttaki dislerin arkasina degdirmek veya bogaza dogru cekmek) ve/veya bogazi cesitli sekilere sokmak (Genisletmek veya daraltmak) gerekmektedir.Bu durumlarda cikartilan sesleri betimleyen farkli isimler vardir: Sigit, horiktir, humi, kargire…

Bu tarzlara ait farkli ornekleri dinlemek icin:

http://www.alashensemble.com/Turkish/demos.htm

Tuva’da bulunan genis duzlukler sayesinde girtlak sarkilari cok uzak mesafelerden duyulabilir.

Tuva Duzlukleri

Asagidaki linklere tiklayarak Tuva Turkleri’nin bazi girtlak havalarini dinleyebilirsiniz:

http://www.youtube.com/watch?v=DY1pcEtHI_w

http://www.youtube.com/watch?v=RxK4pQgVvfg&feature=related


Girtlak havalari Tuva disinda Mogolistan, Hakasya ve Saha-Yakutya gibi diger bolgelerde de gorulur ancak hicbir yerde Tuva’da oldugu kadar zengin yaygin degildir.

Asagidaki linklere tiklayarak bazi Mogol girtlak havalarini dinleyebilirsiniz:

http://www.youtube.com/watch?v=NNVrmW0VL2I&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=nQn3elVpxD0&feature=related


Bu gelenegin goruldugu topluluklardan birisi de Kanada’da yasamakta olan Inuit Kizilderilileridir. Aslinda onlari da uzak akrabalarimiz olarak kabul edebilir ve bu tur bir gelenege sahip olmalarini normal karsilayabiliriz.

İnuit, İnuk veya Eskimo, Kanada'nın kuzeyi, Alaska, Grönland ve Sibirya'nın doğusunda yaşayan yerli halka verilen isimlerdir.

Bir Inuit Kadini

Inuitler bu geleneklerine katajjaq diyorlar. Dunyadaki benzerlerinden farkli olarak Inuit girtlak havalari genellikle kadinlar tarafindan ve duet seklinde soyleniyor. Iki kadin yuzyuze durarak yari sarilir pozisyonda birbirlerinin kollarindan tutuyorlar ve hafifce sallanir sekilde hareket ediyorlar. Bu tip sarkilar daha cok eglencelerde bir nevi yarisma olarak sergileniyor. Hangi sarkicinin nefesi daha once kesilirse veya gulerse yarismayi kaybediyor.

Girtlak havasi soyleyen Inuit Kadinlari

Asagidaki linklere tiklayarak Inuitlere ait bazi girtlak havalarini dinleyebilirsiniz:

http://www.youtube.com/watch?v=qnGM0BlA95I


Bu tip sarki soyleme teknigi bizde de var. Genellikle de Toros daglari boyunca yasayan Yoruk asiretlerinde biliniyor. Yerel lehcelerde bogaz calma, hollu, hada (Turkuye verilen eski ad) gibi isimler kullaniliyor.

Orta Asya ve Kuzey Amerika’daki benzerlerinden farkli olarak bu tip sarkilar soylenirken parmaklar da kullaniliyor. Iki farkli teknigi var. Birinde bas parmak , isaret parmagi ve orta parmakla bogaz tutuluyor, sesi titretmek istendiginde ise hafifce bogaza vuruluyor. Diger teknikte ise basparmak bogaza dayaniyor.

Girtlak havasi soyleyen Yoruk Kadinlari

Genellikle genc kizlar arasinda gorulur. Daha cok, birbirinden uzak iki taraf arasinda iletisimsel amaclarla yapilir. Bu, bir cadirdan otekine mesaj goturme olabilecegi gibi, cayirde hayvan otlatirken, bir kiz cobanin uzaktaki bir erkek cobana duydugu ilgiyi belirtmesinde de kullanilabiliyor.
Cinsel bir cagrisim tasimasi ve cocuklukla ilgili bir baglami olmasi nedeniyle gec kizlarin bogaz calmayi evlendiklerinde birakmalari bekleniyor.

Goc Eden Yoruk Obasi (Atlas Dergisi)

Bogaz havalari ve Yoruk Muzigi konusunda daha ayrintili bilgi sahibi olmak isterseniz Kalan Muzik tarafindan 1998 yilinda piyasaya cikartilan "Yoruklerde Muzik ve Bogaz Calma" isimli albumu siddetle tavsiye ederim.

Asagidaki linklere tiklayarak Toros Yorukleri’ne ait bazi girtlak havalarini dinleyebilirsiniz:

http://www.youtube.com/watch?v=-OW0nBsf2HQ

http://www.youtube.com/watch?v=0LpGaDYYtV0&feature=related



www.kalan.com
www.alashensemble.com/Turkish/demos.htm
www.tuvannationalorchestra.com
www.hhtmusic.com
www.yat-kha.com